Circassian language

Circassian
Cherkess
Ethnicity:	Circassians
Geographic distribution:	North Caucasus
Linguistic classification:	Northwest Caucasian
Proto-language:	Proto-Circassian
Subdivisions:	Adyghe Kabardian
Glottolog:	circ1239[1]
Circassian

Circassian /sərˈkæsiən/, also known as Cherkess /tʃərˈkɛs/, is a dialect continuum of the North Caucasus. There are two Circassian languages as defined by their literary standards, Adyghe (КӀахыбзэ, West Circassian), with half a million speakers, and Kabardian (Къэбэрдейбзэ, East Circassian), with a million. The spoken languages, however, merge, with geographically intermediate dialects intelligible to both standards. The earliest extant written records of the Circassian language are in the Arabic script, recorded by the Turkish traveller Evliya Çelebi in the 17th century.^[2]

The terms "Circassian" and "Cherkess" are sometimes also used as synonyms for the Northwest Caucasian languages in general.

Circassian dialects

Each Circassian tribes' territories in 1750.

The Circassian dialects family tree.

• West Circassian
  • The Black Sea coast dialects
    • Zhaney dialect
    • Natukhai dialect (Adyghe: Нэтӏхъуаджэбзэ)
    • Shapsug dialect (Adyghe: Шапсыгъабзэ)
      • North Shapsugs, Great Shapsugs, Kuban Shapsugs dialect (Шапсыгъэ шху).
      • Temirgoy-Shapsugs, Pseuşko accent (Кӏэмгуе-шапсыгъ)
      • South Shapsugs, Small Shapsugs, Coastal Shapsugs Black Sea Shapsugs (Шапсыгъэ-цӏыкӏу) dialect.
      • Kfar Kama dialect (Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ): Shapsug dialect spoken by the villagers of Kfar Kama in Israel.
      • Hakuchi dialect (ХьакӀуцубзэ, Къaрaцхaибзэ)
  • The Kuban river dialects
    • Bzhedug dialect (Adyghe: Бжъэдыгъубзэ) : Spoken by the Circassians in Republic of Adygea and Biga.
    • Temirgoy (Adyghe: КӀэмыгуябзэ, КӀэмгуибзэ) : Literary Adyghe. Also spoken by the Circassians in Republic of Adygea.
    • Abzakh dialect (Adyghe: Aбдзэхабзэ) : Spoken by the Circassians in Rehaniya in Israel and the Circassians in Syria from Golan Heights.
    • Mamkhegh dialect
    • Yegeruqay dialect
    • Hatuqwai dialect
    • Mequash dialect
• East Circassian
  • Kabardian
    • West Kabardian
      • Kuban
      • Kuban-Zelenchuk (Cherkess)
    • Central Kabardian
      • Baksan (Basis for the literary language)
      • Malka
    • Eastern Kabardian
      • Terek
      • Mozdok
    • North Kabardian
      • Mulka
      • Zabardiqa (1925 until 1991 Soviet Zaparika)
  • Baslaney dialect (Adyghe: Бэслъыныйбзэ)

Alphabet

• Adyghe language (also known as West Circassian, Adyghe: КӀахыбзэ, Russian: Адыгейский язык) — The language of the west Circassian tribes : Shapsug, Abzakh, Natukhai, Bzhedug, Temirgoy. The Alphabet is based on the Temirgoy dialect. The Circassian alphabet was created in 1918 by the Kabardian linguist Naguma Shora.

Adyghe Alphabet

А а [aː]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɣ] or [ɡ]	Гу гу [ɡʷ]	Гъ гъ [ʁ]	Гъу гъу [ʁʷ]	Д д [d]
Дж дж [d͡ʒ]	Дз дз [d͡z]	Дзу дзу [d͡zʷ]	Е е [ja/aj]	Ё ё [jo]	Ж ж [ʒ]	Жъ жъ [ʐ]	Жъу жъу [ʒʷ]
Жь жь [ʑ]	З з [z]	И и [jə/əj]	Й й [j]	К к [k]	Ку ку [kʷ]	Къ къ [q]	Къу къу [qʷ]
Кӏ кӏ [t͡ʃʼ/kʼ]	Кӏу кӏу [kʷʼ]	Л л [ɮ] or [l]	Лъ лъ [l]	Лӏ лӏ [ɬʼ]	М м [m]	Н н [ɮ]	О о [aw/wa]
П п [p]	Пӏ пӏ [pʼ]	Пӏу пӏу [pʷʼ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [t]	Тӏ тӏ [tʼ]	Тӏу тӏу [tʷʼ]
У у [w/əw]	Ф ф [f]	Х х [x]	Ху ху [xʷ]	Хъ хъ [χ]	Хъу хъу [χʷ]	Хь хь [ħ]	Ц ц [t͡s]
Цу цу [t͡sʷ]	Цӏ цӏ [t͡sʼ]	Ч ч [t͡ʃ]	ЧI чI [t͡ʃʼ]	Чъ чъ [t͡ʂ]	Ш ш [ʃ]	Шъ шъ [ʂ]	Шъу шъу [ʃʷ]
Шӏ Шӏ [ʃʼ]	Шӏу шӏу [ʃʷʼ]	Щ щ [ɕ]	Ъ ъ [ˠ]	Ы ы [ə]	Ь ь [ʲ]	Э э [ɡ]	Ю ю [ju]
Я я [jaː]	ӏ [ʔ]	ӏу [ʔʷ]

• Kabardian language (also known as East Circassian, Adyghe: Къэбэрдейбзэ, Russian: Кабардино-черкесский) — The language of the east Circassian tribes : Kabarday and Baslaney. The Alphabet is based on the Kabardian dialect.

Kabardian Alphabet

А а [aː]	Э э [ɡ]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɣ]	Гу гу [ɡʷ]	Гъ гъ [ʁ]	Гъу гъу [ʁʷ]
Д д [d]	Дж дж [d͡ʒ]	Дз дз [d͡z]	Е е [ja/aj]	Ё ё [jo]	Ж ж [ʒ]	Жь жь [ʑ]	З з [z]
И и [jə/əj]	Й й [j]	К к [k]	Ку ку [kʷ]	Къ къ [q]	Къу къу [qʷ]	Кхъ кхъ [q͡χ]	Кхъу кхъу [q͡χʷ]
Кӏ кӏ [t͡ʃʼ/kʼ]	Кӏу кӏу [kʷʼ]	Л л [ɮ] or [l]	Лъ лъ [l]	Лӏ лӏ [ɬʼ]	М м [m]	Н н [ɮ]	О о [aw/wa]
П п [p]	Пӏ пӏ [pʼ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [t]	Тӏ тӏ [tʼ]	У у [w/əw]	Ф ф [f]
Фӏ фӏ [fʼ]	Х х [x]	Ху ху [xʷ]	Хъ хъ [χ]	Хъу хъу [χʷ]	Хь хь [ħ]	Ц ц [t͡s]	Цӏ цӏ [t͡sʼ]
Ч ч [t͡ʃ]	Чӏ чӏ [t͡ʃʼ]	Ш ш [ʃ]	Щ щ [ɕ]	Щӏ Щӏ [ɕʼ]	Ъ ъ [ˠ]	Ы ы [ə]	Ь ь [ʲ]
Ю ю [ju]	Я я [jaː]	ӏ [ʔ]	ӏу [ʔʷ]

Dialectal letters

Гь гь [ɡʲ]	Зу зу [zʷ]	Кь кь [kʲ]	Кӏь кӏь [kʲʼ]	Су су [sʷ]	Сӏ сӏ [sʼ]	Сӏу сӏу [sʷʼ]	Цӏу цӏу [t͡sʷʼ]
Чъу чъу [t͡ʃʷ]	ӏь [ʔʲ]

Sound changes

The major differences in the Circassian dialects

Sound changes between West Circassian (Temirgoy) and East Circassian (Kabardian) :

• West a ↔ э East: адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ (Adyghe); бае ↔ бей (rich); аслъан ↔ аслъэн (lion); къэплъан ↔ къаплъэн (tiger); дунай ↔ дуней (world); тхьакӀумэ ↔ тхьэкӀумэ (ear); хьарыф ↔ хьэрф (letter); тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ (pigeon); Ӏае ↔ Ӏей (ugly); хьамлыу ↔ хьэмбылу (worm); хьау ↔ хьэуэ (no)
• West ы ↔ э East: ны ↔ анэ (mother)
• West э ↔ ы East: хъэдэн ↔ хъыдан (lilac)
• West а ↔ ы East: Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы (cloth)
• West и ↔ ы East: мэлэӀич ↔ мэлэӀыч (angel)
• West ы ↔ и East: сабый ↔ сабий (child)
• West ы ↔ е East: жъэжъый ↔ жьэжьей (kidney); дэжъый ↔ дэжьей (hazelnut)
• West ц ↔ дз East: цэ ↔ дзэ (tooth); цыгъо ↔ дзыгъуэ (mouse); пцэжъый ↔ бдзэжьей (fish); уцы ↔ удзы (grass)
• West цу ↔ в East: цу ↔ вы (ox); цуакъэ ↔ вакъэ (shoe); цунды ↔ вынд (raven); цунды ↔ вынд (raven); цуабзэ ↔ вабдзэ (ploughshare)
• West ч ↔ ж East: чэмы ↔ жэм (cow); чъыгы ↔ жыг (tree); чэщы ↔ жэщ (night); чылэ ↔ жылэ (village, settlement); пчъын ↔ бжын (to count); чъэн ↔ жэн (to run)
• West ч ↔ дж East: чэтыу ↔ джэду (cat); чэты ↔ джэд (chicken); апч ↔ абдж (glass)
• West ч ↔ щ East: пачъыхь ↔ пащтыхь (king); гъучӏы ↔ гъущӏ (iron); упчӏэ ↔ упщӏэ (question); чыӏу ↔ щӏыӏу (button); чъыӏэ ↔ щӏыӏэ (cold); пчэдыжьы ↔ пщэдджыжь (morning)
• West дз ↔ з East: хъырбыдз ↔ хъарбыз (watermelon)
• West дж ↔ ж East: баджэ ↔ бажэ (fox); лъэмыдж ↔ лъэмыж (arch, bridge); аджал ↔ ажал (death); хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ (flour); лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ (knee); къуаджэ ↔ къуажэ (village)
• West жь ↔ з East: ежь ↔ езы (him, itself)
• West жъ ↔ жь East: жъы ↔ жьы (old); бжъэ ↔ бжьэ (bowl, horn, slander); жъэн ↔ жьэн (to fry, to grill)
• West ж ↔ жь East: бжыхьэ ↔ бжьыхьэ (autumn); жакӀэ ↔ жьакӀэ (beard); бжыдзэ ↔ бжьыдзэ (flea); жэ ↔ жьэ (mouth)
• West жъу ↔ в East: жъуагъо ↔ вагъо (star); зэжъу ↔ зэвы (narrow); ӏужъу ↔ ӏувы (wide); гъэжъон ↔ гъэвэн (to boil)
• West ш ↔ щ East: нашэ ↔ нащэ (melon)
• West щ ↔ ш East: щэ ↔ шэ (milk); щай ↔ шай (tea); щыгъу ↔ шыгъу (salt); ахъщэ ↔ ахъшэ (fund, money); щэбзащ ↔ шабзэ (arrow); щыды ↔ шыд (donkey); щынагъо ↔ шынагъуэ (fear); щыбжьый ↔ шыбжий (black pepper); щэджагъо ↔ шэджагъуэ (noon)
• West шъ ↔ щ East: шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ (head); шъынэ ↔ щынэ (lamp); дышъэ ↔ дыщэ (gold); пшъашъэ ↔ пщащэ (girl); мышъэ ↔ мыщэ (bear); псэушъхь ↔ псэущхьэ (animal); шъэ ↔ ща (100)
• West шӀ ↔ щӀ East: шӀын ↔ щӀын (to do); шӀэн ↔ щӀэн (to know); гъашӀэ ↔ гъащӀэ (life); пшӀы ↔ пщӀы (ten)
• West кӀ ↔ щӀ East: кӀэ ↔ щӀэ (new); кӀалэ ↔ щӀалэ (young-man); мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ (to launder, to wash); тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын (to go off on); икӀыӀу ↔ ищӀыӀу (above); макӀэ ↔ мащӀэ (few); хьакӀэ ↔ хьэщӀэ (guest); ӀункӀыбзэ ↔ ӀунщӀыбз (key)
• West шъу ↔ ф East: шъоу ↔ фо (honey); шъуз ↔ фыз (wife); ешъон ↔ ефэн (to drink); уашъо ↔ уафэ (sky); уцышъо ↔ удзыфэ (green); къашъо ↔ къафэ (dance); шъо ↔ фэ (color, skin, you (plural)); шъо ↔ фэ (color, skin, you (plural)); нэшъу ↔ нэф (blind)
• West шӀу ↔ фӀ East: шӀу ↔ фӀы (well, good); машӀо ↔ мафӀэ (fire); шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ (black); шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ (coal); ошӀу ↔ уэфӀ (weather); ӏэшӀу ↔ ӏэфӀ (sweet); шӀошӏын ↔ фӀэщын (sweet)
• West ф ↔ ху East: фыжьы ↔ хужьы (white); Ӏофы ↔ Ӏуэху (work, job); мафэ ↔ махуэ (day); гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (summer); цӀыфы ↔ цӀыху (person); фабэ ↔ хуабэ (hot); фае ↔ хуей (want, need); фэд ↔ хуэд (like); нэфы ↔ нэху (light); нартыф ↔ нартыху (corn); фэгъэгъун ↔ хуэгъэгъун (to forgive); фэгъэгъун ↔ хуэгъэгъун (to forgive); бжьыныф ↔ бжьыныху (garlic); бзылъфыгъэ ↔ бзылъхугъэ (woman)
• West хь ↔ хъ East: нахь ↔ нэхъ (more); шынахьыкӏ ↔ шынэхъыщӏ (younger brother); шынахьыжъ ↔ шынэхъыжь (older brother)
• West къ ↔ кхъ East: къэ ↔ кхъэ (grave)
• West къу ↔ кхъу East: къуае ↔ кхъуей (cheese); къужъы ↔ кхъужь (pear); къухьэ ↔ кхъухь (ship)
• West т ↔ д' East: тэ ↔ дэ (we); тамэ ↔ дамэ (shoulder); тамыгь ↔ дамыгъэ (stamp, letter); тыгъужъы ↔ дыгъужь (wolf); тыгъуас ↔ дыгъуасэ (yesterday); ты ↔ адэ (father); тыжьыны ↔ дыжьын (silver); 'такъикъ ↔ дакъикъэ (minute); атакъэ ↔ адакъэ (rooster, cock); хатэ ↔ хадэ (garden); псычэт ↔ псыджэд (duck); тхьаматэ ↔ тхьэмадэ (leader, boss)
• West п ↔ б East: панэ ↔ банэ (thorn); пытэ ↔ быдэ (hard); пчэны ↔ бжэн (goat); пыи ↔ бий (enemy); непэ ↔ нобэ (today); пчъын ↔ бжын (to count)
• West м ↔ н East: мамун ↔ номин (monkey)
• West н ↔ Ø East: гъунджэ ↔ гъуджэ (mirror)
• West -Ø ↔ -р West: Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
• West -Ø ↔ -щ East: тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
• West Ø- ↔ и- East: джыри ↔ иджыри (yet)

See also

• Circassia

Footnotes

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Circassian". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Papşu, Murat (2006). "Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi". Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006. (Turkish)

Literature

• Кумахов М. А. Адыгские языки // Языки мира. Кавказские языки. М., 1999. (in Russian)